Toplumun fertlerini birbirine yaklaştıran, bir arada tutan, toplumun devamını sağlayan temel yargılar, değerlerdir. Değerler, kişilerin düşünce, tutum ve davranışlarında birer ölçüt olarak ortaya çıkan ve sosyal yaşamın vazgeçilmez bir öğesini oluşturur. Değerler: Bir gruba ya da topluma üye olanların uymak durumunda oldukları genelleşmiş ahlaki inançlardır. Neyin iyi, güzel ve doğru; neyin kötü, çirkin ve yanlış olduğunu gösteren kriterlerdir.?

Yrd. Doç. Dr. Aydın YAKA'ın kaleme aldığı Toplumsal Dinamik ve Sosyal Değerler konulu yazısını 3 bölüm halinde siz değerli okuyucularımla paylaşmak istiyorum.

Sosyal Değer Nedir?
Sosyal değerlerle ilgili özet bilgi verdikten sonra bu değerleri analitik açıdan incelemek istiyoruz. Sosyal değer kavramı sosyolojide en önemli kavramlardan biridir. Önemi şuradan kaynaklanır: Bir topluluk, grup değer yaratır hâle gelince “toplum” olur. Bir çokluk olarak insanlar “değer” üretmeye başlayınca bir toplumsal bilinç, dayanışma, paylaşma ve bir “takım ruhu”, “biz bilinci” oluşur. Onun için Durkheim çeşitli eser ve yazılarında bir toplumun belirli idealler, değerler yaratmadan kendini oluşturamayacağını özellikle vurgulamıştır. Değer yaratmak, üretmek toplumların önemli bir özelliğidir (Durkheim, 1960, 1973). Sosyal değerlerin oluşması demek, bunlara dayalı olarak sosyal normların, kontrol mekanizmalarının ve sonuçta kapsamlı bir sosyal düzenin meydana getirilmesi demektir. Toplumu rastgele bir kalabalıktan, çokluktan ayıran temel unsur budur. Aslında insanın kendisi de değer yaratan bir varlıktır.

İnsanlar, dolayısıyla toplumlar gerek kendi davranışları, eylemleri gerekse çevrelerindeki nesneler, gerçekleşen olaylarla ilgili olarak çeşitli nitelemelerde bulunurlar. Böylece toplumda en üst düzeyde inançlar, duygular, düşünceler, idealler oluşur. Bu her toplumda işleyen bir sosyal süreç ve olgudur. Bütün toplumlar güzelle çirkini, iyi ile kötüyü, uygun olanla (olumlu) uygun olmayanı (olumsuz), kutsal olanla olmayanı, günahla sevabı, ödülle cezayı hep ayırmışlardır.

Böylece toplumlarda ideal düzeyde ulaşılmak istenilen, örnek alınan, ne pahasına olursa olsun savunulacak inançlar, yüksek duygular, davranış ve düşünceler oluşturulmuş olmaktadır.

Dolayısıyla değerler kolektif düşünceler, duygular, tutum ve yargılardır. Bunlar toplumsal bilincin en üst düzeydeki görüntüleri, daha doğrusu ifadesi kabul edilir. Birçok sosyal mücadelelerin temelinde genellikle değerler vardır. Toplumda alkışlanan, saygı duyulan çoğu insan eyleminin özünde de sosyal değerler bulunmaktadır; doğruluk, dürüstlük, adaletli olma, iyilikseverlik, yardımseverlik, kahramanlık, cömertlik gibi. Sosyal değerler bir anlamda, toplumun varlık ve olaylara, nesnelere, davranışlara yüklediği soyut nitelikler, bunlarla ilgili yargılar (değer yargıları), takınılan tavırlardır. Bu yargılar rasyonel olabildiği gibi irrasyonel de olabilir. Her sosyal yapı kendi niteliklerine uygun değerler oluşturur; örneğin insani değerler, feodal değerler, kapitalist değerler, demokratik değerler, çağdaş değerler gibi. Bu bakımdan tarım toplumun değerleri ile sanayi toplumunun, bilgi toplumunun değerleri arasında önemli farklılıklar vardır. Değerler toplumsal yapının en sübjektif yanının meydana getirir. Kültür ve uygarlıklar da en açık biçimde kendilerini değer farklılıklarında gösterir. Ayrıca her çağın öne çıkan baskın ideal değerleri vardır. Toplumlar bu yolla tüm eylemlerini, davranış ve tutumlarını duygu ve düşünce düzeyinde simgeleştirmişlerdir. Değerler toplumun büyük çoğunluğu tarafından paylaşılan, uzlaşılan, önemsenen, ciddiye alınan, daha çok coşku sal özellikler taşıyan olgulardır. Bunlar toplumlara, zamana, mekâna göre de değişirler. Yani değerlerde büyük bir izafiyet söz konusudur. Zaman içinde toplumdaki ihtiyaçlar, şartlar değiştikçe değerlerde de değişme kaçınılmaz olur. Tanyol’un ifadesiyle “Bir toplumda değerlerin değişmezliği o toplumu çürütür” (Tanyol, 1970: 164). Değerler, sosyal ilişkilerde bireylere davranışların yönü ve niteliği ile ilgili olarak hazır reçeteler, modeller sunarlar. Bireyleri bu ideal davranışlara göre davranmaya teşvik eder, toplumda sosyal bütünleşmeyi sağlar, bunların etrafında bireylerin kenetlenmesini, bu ortak amaç ve idealler için mücadele edilmesini öğretirler. Değerler sosyal normların, ortak davranış standartlarının oluşmasını sağlayarak toplumda sosyal kontrol mekanizmasını işletir, bu noktada bireylere rehberlik ederler. Devam edecek.